Rozdział 2 Obszar Zlewni
Pierwszym z rozpatrywanych aspektów sytuacji społeczno-gospodarczej na terenie objętym projektem jest aspekt demograficzny. Na przestrzeni lat 1995 - 2020 zauważyć można w przypadku obszaru Zlewni zjawisko spadku ogólnej liczby ludności zamieszkującej gminy wchodzące w jej skład (z poziomu 953,8 tys. mieszkańców w roku 1995 do 885,6 tys. mieszkańców w roku 2020; wykres poniżej).
Figure 2.1: Zmiana liczby mieszkańców Zlewni - lata 1995-2020. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Zjawisko zmniejszenia się liczby mieszkańców, widoczne na poziomie całej Zlewni, dostrzec można również na poziomie województw. Jak zaprezentowano na kolejnym wykresie (poniżej), spadek liczby ludności dotyczy gmin Zlewni znajdujących się na obszarze każdego z województw, przy czym w ujęciu nominalnym, największe nasilenie tego zjawiska (spadek z 471,3 tys. w 1995 roku do 449 tys. w 2020 roku) odnotowano na terenie województwa łódzkiego. Na terenie tego województwa znajdują się bowiem gminy o największej liczbie mieszkańców Zlewni.
Figure 2.2: Zmiana liczby mieszkańców w gminach Zlewni w podziale na województwa - lata 1995-2020. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Przedstawiony powyżej wykres ukazuje jednocześnie strukturę zaludnienia Zlewni na przestrzeni ostatnich 25 lat. Jak wspomniano wcześniej, struktura ta charakteryzuje się dominacją osób zamieszkujących województwo łódzkie (449 tys. mieszkańców w 2020 roku). Miejsce kolejne zajmują: województwo świętokrzyskie (164,8 tys. mieszkańców obszaru Zlewni w 2020 roku) oraz mazowieckie i śląskie (odpowiednio: 125,3 tys. i 112 tys. mieszkańców). Najmniej mieszkańców Zlewni zamieszkuje obszar województwa małopolskiego (34,5 tys. osób w 2020 roku).
Jeżeli chodzi o aktywność gospodarczą w gminach znajdujących się na terenie Zlewni, w okresie 2012 - 2021 zauważyć można stały wzrost wartości wskaźnika, którym jest liczba podmiotów gospodarki narodowej - z początkowej wartości 66 tys. w roku 2012 do 78,2 tys. w 2021 roku (patrz wykres poniżej; dane na koniec I kwartału każdego roku).
Figure 2.3: Zmiana liczby podmiotów gospodarki narodowej w gminach Zlewni - lata 2012-2021. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Informacje przedstawione na kolejnym wykresie (poniżej) wskazują na fakt, że - podobnie jak w przypadku liczby mieszkańców - zdecydowana większość podmiotów gospodarki narodowej zlokalizowanych na terenie Zlewni znajduje się (I kw. 2021 roku) na terenie województwa łódzkiego (39,5 tys. podmiotów). Drugie miejsce pod tym względem zajmuje województwo świętokrzyskie (14,5 tys.), a kolejne miejsca zajmują województwa: śląskie i mazowieckie (odpowiednio 10,6 tys. i 10,1 tys. podmiotów). W województwie małopolskim na terenie Zlewni działało na koniec I kwartału 2021 roku 3,5 tys. podmiotów. Liczba podmiotów w analizowanym okresie rosła w sposób nieprzerwany we wszystkich województwach.
Figure 2.4: Zmiana liczby podmiotów gospodarki narodowej w gminach Zlewni - podział na województwa - lata 2012-2021. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Rozpatrując zmiany, które zachodziły w okresie 2012 - 2021 w strukturze wielkości podmiotów gospodarczych, należy zauważyć, że wraz z upływem kolejnych lat malała na terenie Zlewni liczba przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 10 osób (wykres poniżej).
Figure 2.5: Zmiana liczby podmiotów gospodarki narodowej w gminach Zlewni - wielkość podmiotów - lata 2012-2021. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
W odniesieniu do poszczególnych kategorii wielkości podmiotów gospodarczych, zmiany te przedstawiały się następująco:
- w kategorii podmiotów “małych” (10 do 49 pracowników): zmniejszenie liczby podmiotów z 3033 w roku 2012 do 2567 w roku 2021 (znaczny spadek liczby przedsiębiorstw tej kategorii w latach 2012 - 2013, widoczny na wykresie jest charakterystyczny dla całego kraju),
- w kategorii podmiotów “średnich” (50 do 249 pracowników): zmniejszenie liczby podmiotów z 462 w roku 2012 do 441 w roku 2021,
- w kategorii podmiotów “dużych” (250 do 999 pracowników): zmniejszenie liczby podmiotów z 58 w roku 2012 do 49 w roku 2021,
- w kategorii podmiotów “bardzo dużych” (od 1000 pracowników wzwyż): zmniejszenie liczby podmiotów z 8 w roku 2012 do 6 w roku 2021.
W tym samym czasie wzrosła liczba podmiotów zatrudniających do 9 pracowników włącznie (podmioty “mikro”): z 62408 podmiotów w roku 2012 do 75128 w roku 2021. Wskutek tego, ogólna liczba przedsiębiorstw (jak zaprezentowano na wykresie nr 3 i nr 4) wzrosła w analizowanym okresie 2012 - 2021.
W ramach prac badawczych, służących przygotowaniu niniejszego opracowania, dokonano analizy treści dokumentów strategicznych gmin Zlewni (dokumenty te zidentyfikowano dla 85 gmin), celem ustalenia profili działalności gospodarczej, które dominują na analizowanych obszarach. Biorąc pod uwagę zapisy ww. dokumentów należy stwierdzić, że do najczęściej wskazywanych profili działalności należą (w ramach jednej gminy można było zidentyfikować jeden lub więcej kluczowych obszarów działalności):
- “Działalność małych i średnich przedsiębiorstw” (“MSP”; informacje wskazujące na ten obszar zidentyfikowano w dokumentach 82 gmin),
- “Rolnictwo” (77 gmin),
- “Agroturystyka” (58 gmin),
- “Turystyka i rekreacja wodna” (38 gmin),
- “Kopalnictwo” (26 gmin).
Obszary: “Duże firmy” oraz “Leśnictwo” zidentyfikowane zostały odpowiednio w przypadku 16 i 9 gmin, a obszar “Rolnictwo ekologiczne” w przypadku dwóch gmin. Podsumowanie przeprowadzonej analizy w ujęciu ilościowym zaprezentowano na kolejnym wykresie (poniżej).
Figure 2.6: Dominujące profile działalności na terenie gmin Zlewni w świetle ich dokumentów strategicznych (85 gmin). Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę dokumentów strategicznych gmin
Jeżeli chodzi o profile działalności, które w świetle dokumentów strategicznych gmin postrzegane są jako perspektywiczne (to znaczy profile działalności, z którymi władze gmin wiążą plany rozwoju), daje się zauważyć zmniejszenie (w porównaniu do profili “bieżących”) liczby deklaracji dotyczących obszaru “Rolnictwo,” a zwiększenie zainteresowania obszarami: “Rolnictwo ekologiczne”oraz “Turystyka/agroturystyka” (wykres poniżej).
Figure 2.7: Perspektywiczne profile działalności na terenie gmin Zlewni w świetle ich dokumentów strategicznych (85 gmin). Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę dokumentów strategicznych gmin
Rozpatrując zagadnienie bieżących profili działalności w gminach wchodzących w skład Zlewni w podziale na województwa, na terenie których znajdują się gminy, dostrzegalny jest brak różnic pomiędzy regionami. W przypadku każdego z województw, najczęściej identyfikowane “bieżące” profile działalności dotyczą bowiem obszarów: “Działalność małych i średnich przedsiębiorstw (MSP),” “Rolnictwo” oraz “Turystyka/agroturystyka” (kolejny wykres poniżej).
Figure 2.8: Dominujące profile działalności na terenie gmin Zlewni w świetle ich dokumentów strategicznych (85 gmin) - podział na województwa. Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę dokumentów strategicznych gmin
Profile działalności, które w świetle dokumentów strategicznych gmin postrzegane są jako “perspektywiczne,” w podziale na województwa przedstawiono na kolejnym wykresie (poniżej).
Figure 2.9: Perspektywiczne profile działalności na terenie gmin Zlewni w świetle ich dokumentów strategicznych (85 gmin) - podział na województwa. Źródło: opracowanie własne w oparciu o analizę dokumentów strategicznych gmin
W dokumentach strategicznych gmin wchodzących w skład Zlewni zidentyfikowano również zapisy wskazujące na dostrzeżenie znaczenia walorów przyrodniczych gmin oraz ochrony środowiska naturalnego. Jako konkretne działania w tym zakresie przewiduje się ograniczanie emisji szkodliwych substancji do wód gruntowych z nieszczelnych zbiorników (szamb) oraz rozwój inwestycji polegających na budowie/rozbudowie oczyszczalni ścieków. Z powyższym zagadnieniem bezpośrednio wiąże się kwestia gospodarki wodno-ściekowej na terenie gmin znajdujących się na terenie Zlewni. W tym kontekście należy zauważyć, że na przestrzeni lat 2002-2019 odnotowano w ww. zakresie w większości gmin Zlewni wzrost wartości wskaźników odnoszących się zarówno do poziomu skanalizowania gmin, jak również udostępnienia w nich wodociągów (wykres poniżej).
Figure 2.10: Zmiana odsetka mieszkańców gmin Zlewni podłączonych do sieci wodociągowej i kanalizacyjnej - lata 2002-2019. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Analizując zagadnienie, którym jest odsetek gospodarstw podłączonych do sieci wodociągowej w liczbie gospodarstw ogółem, należy stwierdzić, że - jak wynika z ukazanej poniżej prezentacji, wraz z upływem lat w coraz większej liczbie gmin Zlewni odnotować można było wysoki (ponad 80%) odsetek podłączeń gospodarstw do sieci wodociągowej. Z drugiej strony, w analizowanym okresie niemal wyeliminowane zostały sytuacje, w których odsetek podłączeń w gminie jest niższy niż 25%.
Figure 2.11: Odsetek gospodarstw podłączonych do sieci wodociągowej na terenie gmin Zlewni w okresie 2002-2019. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Podobne, pozytywne zmiany można zaobserwować na terenie gmin Zlewni w okresie 2002-2019, jeżeli chodzi o wzrost liczby gmin charakteryzujących się wysokim odsetkiem gospodarstw podłączonych do sieci kanalizacyjnej w liczbie gospodarstw ogółem (kolejny wykres poniżej). Niemniej jednak w tym przypadku, wartości procentowe charakteryzujące nasilenie tego zjawiska w gminach są znacznie niższe, niż w przypadku podłączeń do sieci wodociągowej - najwięcej gmin należy do kategorii, w której odsetek podłączeń wynosi od 25 do 50%.
Figure 2.12: Odsetek gospodarstw podłączonych do sieci kanalizacyjnej na terenie gmin Zlewni w okresie 2002-2019. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Ponadto, jak wynika z przedstawionego powyżej wykresu, porównując dane dla ostatniego roku, dla którego dostępne były dane GUS BDL (2019) w porównaniu do pierwszego roku analizy (2002), należy zauważyć zdecydowany spadek liczby gmin w kategorii, charakteryzującej się odsetkiem podłączeń niższym niż 15%.
Innym aspektem, istotnym z punktu widzenia gospodarki wodno-ściekowej, jest liczba oczyszczalni ścieków działających na terenie gmin znajdujących się na terenie Zlewni. W tym zakresie zauważyć można w okresie 1995 - 2020 wzrost liczby tego rodzaju obiektów w skali całej Zlewni - zarówno jeżeli chodzi o oczyszczalnie biologiczne (od 26 do 85), jak i oczyszczalnie z podwyższonym oczyszczaniem biogenów (od 2 do 25; wykresy poniżej). Zwłaszcza w drugim ze wspomnianych przypadków (oczyszczalnie z podwyższonym oczyszczaniem biogenów), zaobserwowany wzrost należy uważać za pozytywny - oczyszczalnie pracujące w tej technologii oferują bowiem odpowiednio wysoki poziom eliminacji azotu i fosforu ze ścieków, co powoduje, że od 2003 roku na terenie całej Polski, wolumen ścieków oczyszczalnych w tego rodzaju instalacjach sukcesywnie wzrasta, podczas gdy wolumen ścieków oczyszczanych w oczyszczalniach biologicznych ulega zmniejszeniu (Bogdanowicz (2015)).
Figure 2.13: Zmiana liczby biologicznych oczyszczalni ścieków na terenie gmin Zlewni w okresie 1995-2020. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Jeżeli chodzi o działalność rolniczą, jak wynika z danych GUS (PSR 2010), liczba gospodarstw prowadzących hodowlę bydła, koni, drobiu i trzody chlewnej zlokalizowanych na terenie gmin Zlewni, wyniosła w 2010 roku (dane za rok 2020 pochodzące z PSR 2020 zostaną przedstawione po publikacji danych przez GUS w IV kw. 2021):
- bydło (krowy): 25178 gospodarstw,
- konie: 4964 gospodarstw,
- drób: 37825 gospodarstw,
- trzoda chlewna: 15183 gospodarstw.
Powyższe informacje zostały przedstawione w formie graficznej na kolejnym wykresie.
Figure 2.14: Liczba gospodarstw prowadzących hodowlę zwierząt gospodarskich na terenie gmin Zlewni w roku 2010. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Jeżeli chodzi o zużycie w gminach Zlewni nawozów, takich jak potas, fosfor, wapń, azot, nawozy mineralne, wartości wskaźników odnoszących się do tego zjawiska (dane w decytonach, tj. 100kg za 2010 rok; dane za rok 2020 zostaną przedstawione po publikacji danych przez GUS w IV kw. 2021) kształtowały się następująco:
- azot: 274513 dt (tj. ~27,5 tys. t),
- fosfor: 86994 dt (tj. ~8,7 tys. t),
- nawozy mineralne:453168 dt (tj. ~45,3 tys. t),
- potas: 91661 dt (tj. ~9,6 tys. t),
- wapń: 104263 dt (tj. ~10,4 tys. t).
Powyższe informacje zostały przedstawione w formie graficznej na kolejnym wykresie.
Figure 2.15: Zużycie nawozów w dt czystego składnika na terenie gmin Zlewni w roku 2010. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL
Ostatnim rozpatrywanym zagadnieniem jest kwestia lesistości. Jak wynika z przeprowadzonej analizy, na przestrzeni lat 2002 - 2019, na terenie analizowanych 93 gmin Zlewni wzrosła liczba gmin, w których wskaźnik lesistości jest wyższy niż 45% (wykres poniżej).
Figure 2.16: Zmiana wskaźnika lesistości w gminach Zlewni na przestrzeni lat 2002 - 2019. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane GUS BDL